Erdogan en het einde van Arabisch-islamitisch populisme

Update: 12 september 2025. Ekrem Imamoglu, de burgemeester van Istanbul, is op woensdag 19 maart gearresteerd op verdenking van corruptie. Critici zijn niet overtuigd van zijn schuld. Erdogan probeert de burgemeester buiten spel te zetten met het oog op de komende verkiezingen. Imamoglu van de republikeinse volkspartij CHP is de enige politicus die Erdogan drie keer in een lokale verkiezing wist te verslaan. Zijn arrestatie stelt de politieke en ideologische tegenstellingen in de Turkse samenleving bloot. Een erfenis uit de begin jaren van de republiek nadat Kemal Atatürk (1881-1938) de Ottomanen aan de kant heeft gezet.

Toen de Jong Turken van het Comité voor Eenheid en Vooruitgang (Ittihad ve Terakki Cemiyeti, afgekort als IT) de verkiezingen van 1908 wonnen kwam een deel van de conservatieve elite in opstand. Aangevoerd door Ulema’s (schriftgeleerden) gingen de gelovigen de straat op om de sluiting van bars en het verbieden van alcohol te eisen. Ze wilden theaters en fotografie verbieden. En ze eisten een beperking van de bewegingsvrijheid voor vrouwen.

Een andere groep rond de krant Volkan (Vulkaan) organiseerde in samenwerking met o.a. Muhamedaanse Unie (Ittihad-i Muhammadi) propagandacampagnes tegen de nieuwe seculiere politiek van de Jong Turken. In de nacht van 12 april 1909 organiseerden ze een opstand in Istanbul om het herstel van de islamitische wetgeving (sjari’a) op te eisen. Een muiterij brak onder de militairen uit. Die voegden zich bij de demonstranten. De volgende dag marcheerden ze naar het parlement om de nieuw gekozen leden weg te sturen.

De grootvizier bood zijn ontslag bij de sultan aan. Tevfik Pasja, een diplomaat, werd aangesteld als vervanger. De demonstranten waren nog niet tevreden. Ze begonnen een pogrom tegen het IT. Toen de rust terugkeerde waren er twintig IT leden vermoord onder wie twee onschuldige parlementsleden. Een uitgebreide beschrijving van de opstand is te lezen in het werk van de Nederlandse historicus Erik J. Zürcher: Een geschiedenis van het moderne Turkije.

Het geruzie tussen conservatieven en seculieren duurde tot 1921. Tevfik Pasja en Kemal Atatürk sloten vrede op een conferentie in London. Twee jaar later werd de seculiere republiek van Türkiye gesticht. Dat was het begin van de scheiding tussen religie en politiek. Krant Turceman-i Hakikat (Vertaling en Waarheid) publiceerde in mei 1921 onderstaande tekening met de titel “Tevfik Pasja erkent Mustafa Kemal Pasja als de woordvoerder van Türkiye”.

Volgens de Turkse politicoloog Ali Kazancigil staat de sjari’a honderd jaar later niet meer op de politieke agenda van de Turken. Daar is geen draagvlak meer voor. Kazancigli is directeur van tijdschrift Anatolia en specialist in staatsinrichting en moderniteit in Türkiye. De wetgeving is volgens hem grotendeels gemoderniseerd. Maar de plaats van religie in de samenleving zorgt nog voor wrijving. De Jong Turken van honderd jaar geleden wilden religie tot de privé sfeer beperken. Hun conservatieve tegenstanders erkennen geen individuele vrijheden. Iedereen moet zich aan de islamitische leefregels houden.

Blunders

Erdogan kwam in 2002 aan de macht in een land omgeven door problemen. Een aantal regionale en internationale conflicten hebben zijn politiek ingrijpend beïnvloed. De oorlog tegen IS, de burgeroorlog in Syrië en Irak, de Syrische vluchtelingen, de val van het regime Al Assad en de verzoening met de Koerden zijn daar voorbeelden van. Zijn binnenlandse politiek kenmerkt zich door repressie tegen journalisten, politici en activisten. Zijn economisch beleid hebben niet kunnen bijdragen aan het verbeteren van zijn imago in binnen- en buitenland.

Gezien vanuit Marokko verdient zijn alliantie met de Moslim Broederschap meer aandacht. De groep werd in 1928 in Egypte opgericht. Dat is vier jaar nadat Kemal Atatürk een einde heeft gemaakt aan het Kalifaat gebaseerd op sjari’a. Sindsdien is het herstellen van een pan-islamitische staat gebaseerd op islamitische wetgeving, de sjari’a, het belangrijkste doel van de Broeders.

In Egypte heeft de Moslim Broederschap in 2011 voor het eerst in de geschiedenis de verkiezingen gewonnen. Dat heeft geleid tot een politieke crisis waarbij het leger in 2013 met geweld moest ingrijpen. Er zijn nog altijd vragen onbeantwoord over de rol van de Broeders in het drama van 2013 rond de moskee Rabaa. Ooggetuigen vertellen in het artikel “Rabaa Massacre: “The Muslim Brotherhood’s Greatest Lie” (document in PDF formaat) hoe gewapende aanhangers van de Broeders de veiligheidsdiensten in de val hebben gelokt. Een bloedbad in de moskee was het gevolg. Zie bijlage onderaan over het gebruik van moskeeën in tijden van oorlog.

Na het drama kon Erdogan zijn tranen in het openbaar niet bedwingen. Hij salueerde op publieke bijeenkomsten met vier vingers in de lucht. Dat staat symbool voor het bloedbad in de moskee die naar Rabaa is genoemd, een vrouwelijke figuur uit de islamitische cultuur. Maar het betekent ook nummer vier (4) in het Arabisch. Een monument met vier vingers werd in de plaats Dürze ten westen van Istanbul opgericht ter nagedachtenis aan de slachtoffers. Het monument werd uiteindelijk in 2022 weggehaald (foto van de lokale media) na de publicatie van getuigenissen over de leugens van de Broeders.

Een tweede blunder van Erdogan is het faciliteren van strijders uit de hele wereld om Türkiye te gebruiken als transitland ten einde te vechten voor de IS in Irak en in Syrië. Duizenden buitenlandse sympathisanten uit de Kaukasus, Centraal Azië, het Midden Oosten, Noord Afrika, Europa en Noord Amerika stroomden binnen. IS verloor uiteindelijk de oorlog. IS kon het verlies van de macht in Egypte in 2013 niet compenseren. De nederlaag moet worden gezien als een mislukking van de Moslim Broederschap om het Kalifaat nieuw leven in te blazen honderd jaar na de afschaffing in 1924.

Ten slotte, de steun van Erdogan aan Hamas na de oorlog van 07 oktober 2023 heeft zijn imago beschadigd. Hamas is een tak van de Moslim Broederschap wiens leden al jaren door Erdogan en Qatar worden beschermd. Hamas heeft sinds de machtsovername in 2006 een schrikbewind in Gaza gevoerd. Op 07 oktober 2023 is de groep zonder overleg de oorlog tegen Israël begonnen en daarmee de eigen bevolking de dood in gejaagd. Een humanitaire drama die wereldwijd de Palestijnse zaak heeft beschadigd. De tweestaten oplossing is voorlopig van de baan. De bevolking zal naar de buurlanden verhuizen. Hamas komt niet meer terug in het gebied.

Broeders in Marokko

Erdogan wiens land sinds 1949 een ambassade in Israël heeft kon niets doen om de oorlog in Gaza tegen te houden. Hij kon de handel tussen zijn land en Israël ook niet stopzetten. Hamas sliep bij hem in huis maar hij is er niet in geslaagd de terreurgroep een andere koers te laten varen. Tegelijkertijd blijven zijn trollen op Internet Marokko met propaganda bestoken.

In 2017 verklaarde Abdelilah Benkirane, de leider van de islamitische PJD partij, op een jeugdcongres dat hij veel te danken heeft aan de Moslim Broederschap uit het Middel Oosten. De heschriften van Sayyid Qotb (1906-1966) behoren tot de verplichte lieteratuur in zijn islamitische kringen. Naast ideologische verwantschap is de naam van de groep in Marokko een letterlijke vertaling van Erdogan's AKP partij: rechtvaardigheid en ontwikkeling. Maar daar houdt de vergelijking niet op.

Beide partijen zijn kritisch op het buitenlands beleid van Marokko. Toen een Marokkaans bureau de liaison in 2020 in Israël werd geopend om Joden van Marokkaanse afkomst die Marokko willen bezoeken te helpen hebben de Broeders een hetze georganiseerd. Ze riepen op het besluit terug te draaien. De hetze is nog altijd gaande, van Algerije tot Qatar, het hoofdkwartier van Al Jazeera. Na 07 oktober 2023 werd de kritiek op Internet, op straat en in de media gelieerd aan de Broeders heftiger. Dat heeft in Marokko tot arrestaties geleid (video uit El Jadida gepubliceerd op 22 maart 2025 door Hassan Bennajeh van de islamitische groep Al Adl wa Al Ihsane).

Tegenover het dogmatisme van Benkirane staat een ander geluid uit dezelfde partij. Saad Edine Otmani (interview uit december 2024) was namens de PJD minister van Buitenlandse Zaken en later premier van Marokko. Hij nuanceert de internationale politieke ambities van de Moslim Broederschap door te beweren dat je de moslim wereld kunt helpen door eerst je eigen land op te bouwen. Met andere woorden: je kunt je eigen land niet in brand steken en tegelijk beweren dat je voor de Umma werkt. Hij verwijst naar de desctructieve groepen gelieerd aan de Moslim Broederschap zoals Al Qaeda en IS. 

Al Jazeera propageert de grensoverschrijdende politieke ambities van de Broeders. Hierbij worden de Joden aangewezen als de oorzaak van problemen in het Midden Oosten. De zender speelt een rol in de hetze tegen Marokko omdat de koning met de Joden heeft gepraat. Dezelfde Al Jazeera praat nooit over de Amerikaanse militaire basis Al Udeid in Qatar op minder dan 30 km van het hoofdkantoor. Gedurende de oorlog tussen Hamas en Israël stegen er vliegtuigen met wapens richting Tel Aviv. Tegelijkertijd werd een Algerijns nepbericht op social media verspreid over het aanmeren in de haven van Tanger van een schip vol wapens bestemd voor Israël. Het nepbericht heeft duizenden mensen op de been gebracht.

De redactie van de Qatari zender heeft een uitgebreid netwerk van correspondenten in het Middel Oosten maar had geen tijd om een verslag te maken van de recente demonstraties in Türkiye. Op 20 maart, dagen na het begin van de demonstraties, was er nog steeds geen nieuws op de zender die de volgende verklaring op X-platform publiceerde: "Urgent: we hebben nog geen verslag kunnen uitbrengen over de demonstraties in Türkiye omdat onze verslaggevers de laatste tien dagen van Ramadan aan i3tikaaf (الاعتكاف) doen (nvdr: zich afzonderen om s ’nachts te bidden). Wij bieden onze excuses aan." 

Dubbel moraal

Al Jazeera zendt in twee talen uit: Arabisch en Engels. Het beschaafde gezicht van de zender in het Engels staat in schril contract met de Arabische versie. De zender is de erfgenaam van de pan-islamitische media Al Umma (veraling: transnationale moslim gemeenschap) opgeheven eind jaren 1980. De redactie was in Qatar, de enige geldschieter. Het was een tijdschrift in luxe papier dat goedkoop over de hele moslim wereld werd verspreid. De redactielijn is vergelijkbaar met wat hedendaags Al Jazeera (Arabische versie) doet: propaganda voor de Moslim Broederschap.

Het tijdschrift bracht nieuws uit de moslim wereld met een focus op de actualiteit rond de invasie van Afghanistan door de Sovjet-Unie. Al Qaeda, de gewapende tak van de Broeders, werd voor het eerst middels het tijdschrift aan de moslim wereld voorgesteld. De strijders werden als helden beschreven die het communisme hebben verslagen. Maar er is niet verteld dat de oorlog werd gewonnen dankzij Stinger rakketten geleverd door de CIA. De rest van de wereld zou in 2001 kennis maken met de strijders toen de Twin Towers in New York werden neergehaald.

De reden van de plotselinge sluiting van het tijdschrift Al Umma is nooit duidelijk geweest. In 1996 nam Al Jazeera de stok over. De redactielijn en de sponsor zijn nog steeds dezelfde. Het gebrek aan verslaggeving over de recente demonstraties tegen Erdogan is een poging om de Moslim Broederschap te beschermen. Een eventuele val van Erdogan betekent een voorlopig einde van het politieke project van de Broeders in het Midden Oosten en in de wijde moslim wereld.

De Jong Turken van honderd jaar geleden streden voor een vrije en democratische samenleving waar religie en politiek zijn gescheiden. Het is kiezen tussen moderniteit of chaos, zei Kemal Atatürk. Die strijd wordt nog steeds elke dag van Tanger tot Jakarta gevoerd. De moslim wereld heeft baat bij een modern en sterk Türkiye ver weg van het populisme van Erdogan.

De burgemeester Imamoglu beleeft eenzame donkere dagen in zijn cel. Maar het is ook een teken van hoop. Of zoals hij dat zelf tegen Associated Press op 19 juni 2019 zei: “De mensen van Istanbul zullen via de verkiezingen hun stem uitbrengen. Dat is hun antwoord op onrechtvaardigheid. Ze geloven in democratie. Istanbul en democratie zullen deze strijd uiteindelijk winnen."

Bijlage : 
Voorbeeld editorial van Al Umma, een media van de Moslim Broederschap uit 1985 en Al Jazeera voorloper, over het gebruik van de moskee als een loopgraf in tijden van oorlog. In 2013 hebben leden van de Moslim Broederschap de moskee Rabaa in Cairo gebruikt in hun strijd tegen het leger. In 2013 hebben ze de moskeeën in Gaza gebruikt in hun oorlog tegen Israël.

Afbeelding links boven: Premier van Türkiye Recep Tayyip Erdogan op 28 augustus 2016 in Gaziantep. Bron: Shutterstock.