De lente, een geschiedenis van een veranderend seizoen

De sneeuw- en regenval van de laatste weken kondigen een spectaculaire lente in Marokko aan. Het land kleurt groen na jaren droogte. De steden hebben last van te veel water. Maar op het platteland komt de natuur langzaam tot leven dankzij de kleuren en de geuren van honderden soorten bloemen en planten en de geluiden van ontwaakte insecten, vogels en dieren. De boeren zijn blij. Dit is het seizoen waar ze op wachten om het land te bewerken. De zeldzame grote hoeveelheid sneeuw- en regenval (video van media TelQuel) in een korte tijd van het jaar vertelt volgens historici iets over de verandering van het seizoen. 

In het midden van het land zijn de bergtoppen wit door verse sneeuw. Rivieren die jaren droog staan stromen weer door (video via MoroccoFirst) de laaggelegen valleien in het noorden, westen en oosten. In het zuiden komt de woestijn langzaam tot leven dankzij uitzonderlijke regenval van vorig jaar. In de duinen van Merzouga zijn er nieuwe meren ontstaan. Kolonies flamingo’s (video van zender 2M) zijn teruggekeerd naar de oases waar ze vóór de jaren van droogte leefden. In de altijd kurkdroge Anti-Atlas zijn er watervallen ontstaan (video van een bewoner uit Tafraout).

De kleur groen

De lente is in veel culturen het belangrijkste seizoen van het jaar. In Europa werd de maand maart in vroege eeuwen beschouwd als het begin van het nieuwe jaar. Het is de maand van de godin Flore die tot leven komt na de lange donkere dagen van de wintermaanden. De lente nodigt uit om van het leven te genieten terwijl de natuur in volle bloei staat. Dat is het seizoen van fertiliteit verlangen, vreugde, en sociaal en politiek activisme.

De politieke onrust begonnen in 2011 in Noord Afrika en in het Midden Oosten kreeg in de westerse media de naam Arabische Lente. Dat komt uit Printemps des peuples, de politieke onrust in Parijs van 1848. 

De dominante kleur van de lente is groen. Dat wordt sinds de Middeleeuwen geassocieerd met liefde, schoonheid en jeugd. Tacuinum Sanitatis, een manuscript uit de 15de eeuw gebaseerd op een handleiding geschreven in de 11de eeuw in het Arabisch, beschrijft prachtige scenes in de natuur waar bomen, bloemen en groen domineren.

De miniaturen Tres Riches Heures van Duc de Berry (1414-1416) bevatten een kalender met de belangrijkste activiteiten voor in de lente. Het kalender beschrijft scenes op het platteland waar boeren land bewerken en waar jonge mannen en vrouwen elkaar het hof maken. April is volgens het kalender de maand van ceremonieën en van het plukken van de bloemen.

De kleur groen was niet altijd met de lente geassocieerd. Eric de Rode, een reiziger uit Scandinavië, heeft in de 10de eeuw Groenland bezocht. Hij noemde het door sneeuw en ijs bedekte eiland groen omdat hij de kleur associeerde met hoop, geluk en welvaart.

Groen had in de 13de eeuw een negatieve betekenis en werd met Germaanse stammen geassocieerd. Het christendom heeft de kleur in ere hersteld. Het paradijs in de Bijbel werd als een weelderige tuin gepresenteerd.

De Franse schrijver Diderot bezocht in 1763 een tentoonstelling in de Academie royale waar het werk Les Trois Graces van Carle Van Loo hing. Hij vond groen agressief en ondragelijk. De kleuren passen volgens hem meer bij het werk van een meubelmaker dan bij een schilder. In een andere recensie over een roman van Richardson schreef hij dat er in de natuur geen twee bladen bestaan die dezelfde kleur groen hebben.

In de 19de eeuw werd groen niet meer zo aantrekkelijk gevonden tot de romantici de kleur weer begonnen te waarderen door aandacht in hun werk aan de natuur te geven. In de 20ste eeuw werd de kleur met gezondheid, hygiëne en biologische producten geassocieerd. Klimaat en wetenschap werden belangrijker.

In zijn werk “Désir du printemps. Histoire sensible d’une saison” (2023) vertelt de Zwitserse historicus François Walter dat het begin en het einde van de lente in veel landen niet meer zo duidelijk is. Hij denkt dat klimaatverandering een rol speelt.

Een studie uit de 1928 naar de frequentie van watersnood in Frankrijk concludeerde dat de meeste rivieren in het najaar en in de winter overstromen. Dat heeft gevolgen op de boeren die het land in de lente bewerken maar in de maanden daarna niet kunnen oogsten.

In bergachtige gebieden zorgt sneeuw in maart en april voor probleem. Door de grote hoeveelheid gevallen regen in Duitsland in 1997, 2002 en 2013 weten we dat overstromingen nu ook in de lente voorkomen.

Lente in Marokko

In tegenstelling tot het oude Europa begint het nieuwe seizoen in Marokko in januari. Het oude feest Yennayer (Liyali in het Marokkaans) is sinds kort een betaalde vrije dag. Het is een soort vroege aankondiging van de lente waar de belangrijkste agrarische activiteiten plaatsvinden. Een kalender en een document uit de 14de eeuw beschrijven welke activiteit per maand plaats moet vinden.

De naam van de lente in Tamazight is tafsut. Het woord bestaat in verschillende varianten en heeft volgens het woordenboek van Miloud Taifi (1998) meerdere betekenissen, zie bijlage onderaan. Het woord tafsut kreeg in 1980 een politieke lading nadat de autoriteiten in Algerije een conferentie van Mouloud Mammeri (1917-1989) hebben verboden. Stakingen in de regio Kabylië waar hij vandaan kwam werden georganiseerd. Openbare scholen werden geboycot. Kinderen werden thuis gehouden. Om enige vorm van onderwijs aan kinderen te geven werd alternatief lesmateriaal in ondergrondse tijdschriften gepubliceerd. Een van die tijdschriften werd Tafsut genoemd. Voorbeeld lesmateriaal is deze les in wiskunde in Tamazight.

Wat is er veranderd?

De Zwitserse historicus citeert uit nieuw werk van Italiaanse schrijver Alessandro Vanoli die het begin en het einde van de lente heeft onderzocht. Door de economische en sociale veranderingen in de laatste eeuw zijn meer mensen naar de stad verhuist. Er is steeds minder contact met de natuur. Stedelingen ervaren geen wisselingen in seizoenen meer omdat consumptieproducten ongeacht de maand van het jaar altijd voorradig zijn. Daarnaast maakt de toename van welvaart reizen naar verre bestemmingen mogelijk. Je kunt je lievelingsseizoen het jaar lang beleven en andere seizoenen overslaan.

Rond het jaar 1700 definieerde het Franse woordenboek Furetière de lente als het seizoen waarin de mensen wachten op de bijna opgaande zon. Het is het seizoen van de wedergeboorte. Tweehonderd jaar later klaagde schrijver Bertold Brecht dat de zo gewaardeerde lente niet meer bestaat. De echte lente moet je volgens hem in de boeken lezen: ”Onze steden zijn vuil. Ze ruiken naar olie en ammoniak. De vogels zijn al een hele tijd niet meer gezien.”

Bijlage 1

Na het verbod op zijn conferentie verhuisde Mouloud Mammeri in 1982 naar Parijs waar hij tijdschrift AWAL heeft opgericht. Hij werd tevens mede oprichter van het Centre d’Etudes et de Recherches Amazigh (CERAM). Daarnaast verzorgde hij lessen in de geschiedenis van dec taal en de cultuur op Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales (EHESS). In 1989 was hij in Marokko voor een lezing in Oujda. Hij kwam om het leven door een ongeluk op weg naar zijn geboorteland. Tafsut van 1980 wordt elk jaar in april in zijn geboorteplaats gevierd.

Bijlage 2

De betekenis van tafsut:
1. Werkwoord: afes, betekent vluchten, drukken, introduceren, in de grond slaan. Voorbeeld: Yufes agatu g-wakal = hij heeft een paal in grond geslagen. Ufes-as kra g jjib = hij heeft iets in zijn zak gestopt. Het zelfstandige naamwoord is afas.
2. Werkwoord: fsu, te gebruiken als fsi-a, ufessu, ur-ifsi. Voorbeeld: fsi tadut = wol uit elkaar trekken. Figuurlijk: iemands geheimen openbaar maken, roddelen, kwaad over iemand praten. Ar tegga zzit i wazzar hma ad ifsu = ze smeert haar haren om het te ontwarren. Tufsu, ttufsi = uit elkaar gehaald, ontward. Tsul tadut ur ttufsi = de wol moet nog worden ontward.
3. Zelfstandig naamwoord: tifsi, fsu, fsi, ur-fsi = graan in de bloei, groeien, vegeteren. Uitdrukking: Mahedd ur fsin yirden ur-asnjiln waman = zolang tarwe niet groeit hoef je t nog niet te bevloeien.
4. Zelfstandig naamwoord: ifs, meervoud ifsan: zaaigoed. Ifsan n wadil: de pit van de druif.
5. Zelfstandig naamwoord: tafsut, meervoud: tifsa: groen, de periode van de bloei van graangewassen, het begin van de lente, de lente.

Het woordenboek van Miloud Taifi is sinds januari 2025 gedigitaliseerd.
Bovenstaande definities van tafsut komen uit zijn woordenboek van 1998.
Afbeelding: boomgaard met amandel in het voorjaar in de buurt van Tafraout.