De samenleving volgens Sayyid Qotb

Sayyid Qutb (1906-1966) begon zijn carrière als literatuurcriticus in Caïro. Hij was een van de eersten die de latere Nobelprijs winnaar voor de literatuur Nagib Mahfouz ontdekte. Hij heeft later literatuur verruild voor een actief leven binnen de revolutionaire voorhoede van de Moslim Broederschap. Zijn veel gelezen oproep tot activisme getiteld “Mijlpalen” is nog altijd een klassieker binnen de kringen van religieuze bewegingen. Daarnaast heeft hij een dertiendelig boek geschreven bestaande uit commentaar op de Koran. Zijn interpretatie van de islam leverde hem kritiek op wegens extreme standpunten.

De kern van zijn gedachtegoed is gebaseerd bop de plicht van iedere moslim om te strijden tegen “jahiliya” (heidendom). Dat is in de islamitische geschiedenis de periode voorafgaande aan de islam. Qutb heeft deze definitie verder uitgewerkt. Voor hem verwijst de “jahiliya” niet alleen naar een afgebakende historische periode van afgoderij zoals in Arabië van voor de islam. Het verwijst ook naar een bepaalde manier van leven, een geestelijke toestand waarin de mensheid overal verkeert, voor en na de islam. Qotb noemt bijvoorbeeld kapitalisme en communisme als vormen van “jahiliya”. Hiermee trekt hij zijn definitie door en veroordeelt hij elke samenleving (ook niet islamistische) die niet volgens de wetten van de islam leeft.

De oplossing volgens Qotb is de terugkeer naar de shari'a (de wet van de islam). Want zonder de wet van God zijn mensen veroordeeld tot een leven onder de heerschappij van andere mensen daar waar de mens zich alleen aan de wet van God moet onderworpen. Leven buiten de wet van de islam is dus een fundamentele schending van Gods soevereiniteit op aarde. De interpretatie van Qutb had grote gevolgen. Toenmalige heersers van Egypte vonden zijn ideeën zo gevaarlijk dat ze hem ter dood hebben veroordeeld. Na zijn dood bleven zijn denkbeelden terrein winnen. Zijn aanhangers begonnen de “jahiliya” overal om zich heen te zien. In hun ogen leeft geen enkel moslim land volgens de wetten van God. Ze zijn als zodanig verwerpelijk en dienen te worden onderworpen, desnoods met geweld. Ze zien de “jahiliya” tevens als de oorzaak van zwakte van hun landen die in een ver verleden grote delen van de wereld hebben overheerst.

Iedereen leeft in “jahiliya”

Sayyid Qutb schreef over de “jahiliya” in moslim landen maar ook in het Westen. In zijn ogen beweert het Westen – gewapend met wetenschap en technologie – het toppunt van culturele en politieke vooruitgang te zijn. Maar dat is de meest uitgebreide “jahaliya” ooit door mensen gecreëerd. De invloed van de westerse “jahiliya” is zo diep dat velen het niet zien. Het Westen koloniseert niet alleen landen fysiek, het koloniseert ook de geesten. Hij formuleerde zijn antwoord als volgt: “We roepen op tot herstel van het islamitische leven in een islamitische samenleving die wordt geregeerd door de islamitische geloofsbelijdenis en de islamitische conceptie, evenals door de islamitische shari'a. We weten dat het islamitische leven lang geleden is gestopt in alle delen van de moslim wereld en dat het “bestaan” van de islam zelf daardoor is gestopt. En we vermelden dit laatste feit openlijk, ondanks de schok en het verlies van hoop dat het kan veroorzaken bij velen die zichzelf graag als “moslims” beschouwen!” (1)

Aanhangers van Sayyid Qotb leren dat islamitische samenlevingen de islam hebben verlaten omdat ze niet volgens de wet van God, de shari'a, leven. Ze leren tevens dat de rest van de wereld in eeuwige zonde leeft. Moderniteit is namelijk niets anders dan een verkapte vorm van “jahiliya”. Welke factoren hebben een rol gespeeld bij de vorming van de denkbeelden van Sayyid Qotb? Daar zijn een paar voorbeelden van te noemen. Een van de belangrijkste was waarschijnlijk persoonlijk van aarde. Hij was eerst werkzaam als literaire criticus. Maar kort na zijn reis in het buitenland verruilde hij literatuur voor activisme binnen de Moslim Broederschap. Hij kwam in 1950 terug naar zijn land na twee jaar studie pedagogiek in Amerika op kosten van het Egyptische Ministerie van Onderwijs. Hij kwam geschokt terug uit een kleine plaats in Colorado. Daar kwamen mensen in de lokale kerk bijeen om te zingen en te dansen. Hij schreef: “De dansvloer was verlicht met rode en gele en blauwe lichten... Armen omhelzen de heupen, lippen tegen de lippen gedrukt en borstkas tegen de borst gedrukt. Weet je welk liedje speelde? Schat, het is koud buiten!” "Schat, het is koud buiten" was in die tijd een bekend liedje. Het bestaat uit een gesprek tussen een jongen en een meisje. Ze keren terug na een avondje stappen. De jongen nam het meisje mee naar zijn huis en vroeg of ze wilde blijven. Maar ze wilde naar huis omdat het laat werd en haar moeder wachtte. Elke elke keer dat ze een excuus verzon om weg te gaan antwoordde de jongen: “Maar schat, het is koud buiten”.

Voor iemand die in Egypte van de eerste helft van de twintigste eeuw is opgegroeid was het liedje een oproep tot moreel verderf. En het was niet het enige wat hij zag. Hij was danig geschrokken van de Amerikaanse levenswijze dat hij zijn ervaringen in een driedelige boek heeft beschreven: "Het Amerika dat ik heb gezien”. Het werk van Qutb is essentieel voor het begrijpen van hedendaags islamisme. Zijn invloed is niet tot soennitische landen beperkt. Hij inspireerde islamitische revolutionairen in Iran. Ali Khamenei, de grootste Ayatollah in de laatste 33 jaar, heeft vier boeken van Sayyid Qutb naar het Perzisch vertaald. Dat zijn de enige boeken van een soenni moslim die hij waardevol acht om te vertalen.

Sayyid Qotb in Marokko

Ook in Marokko heeft Sayyid Qotb bewonderaars. Op een jongerencongres van politieke partij PJD zei Abdelilah Benkirane in augustus 2017 dat zijn generatie alles te danken heeft aan de Moslim Broederschap: “Onze eerste school, de school waar we alles leerden. De school van de Moslim Broederschap en de geschriften van Hassan El Banna en Sayyid Qotb zijn onze eerste culturele referenties. We zijn ze veel verschuldigd." (2)

Hij gaf toe dat zijn partij een soort filiaal is van de Broeders uit het Midden Oosten. Maar hij voegde er snel aan toe dat de partij alle banden heeft verbroken omdat men niet precies weet met wie de Broederschap in contact is: “Onze wegen zijn lang geleden gescheiden. We waren aangewezen op mensen die in het buitenland woonden en we kenden hun contacten niet. Daarom hebben we besloten de banden te verbreken". Benkirane heeft zijn uitspraken gedaan toen de discussie over religieus extremisme losbarstte. Dat was nadat de moslim Broederschap in Egypte uit de macht werd verdreven. Vier jaar later heeft de PJD partij de verkiezingen verloren. Maar of religieus extremisme uit Marokko is verdwenen is nog te vroeg om te concluderen.

Noten:

1. Vertaald uit: William E. Shepard: “Sayyid Qutb’s Doctrine of “Jāhiliyya”. International Journal of Middle East Studies, Vol. 35, No. 4, 2003, pp. 521-545.
2. Abdelilah Benkirane was politieke leider van islamitische partij PJD. Hij was tussen 2011 en 2017 premier van Marokko. Een verslag van het jongerencongres van augustus 2017 staat in krant Le360.ma onder titel: «Je ne renierai jamais les Frères musulmans».